Tên di sản : Từ đường họ Lại
Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa
Loại di tích :
Di tích lịch sử
Sô quyết định : Số 3031/QĐ-UBND
Giới thiệu
Từ đường họ Lại nằm ở trung tâm làng Việt Cổ - làng Quang Lãng, xã Hà Dương, huyện Hà Trung – vùng đất quý hương trong một không gian cao ráo, thoáng đãng mặt ngoảnh về hướng tây nam, nơi có dòng Tống Giang hiền hoà và thơ mộng chảy từ phía tây đổ về hợp lưu với dòng Luông Khê ở trước làng trước khi chảy vào sông Mã ở phía nam. Hoà vào cảnh sắc ấy là những di tích văn hoá cổ kính của làng được gìn giữ từ nhiều đời nay, nằm ẩn mình giữa những ngôi nhà truyền thống dân gian đã tạo thêm cho vùng đất này một không gian thiêng, êm đềm và thanh bình mà những người vãng cảnh có cảm giác nơi đây như là hình ảnh thân thuộc của một làng quê ở đồng bằng Bắc Bộ.
Đến tham quan khu di tích theo thứ tự ngoài vào có các công trình cổng – sân – từ đường.
Cổng từ đường: Có chiều dài 8m, rộng 1,5m, được trổ 3 cửa ra vào, cửa rộng và hai cửa nhỏ hai bên. Trên các đầu đao trang trí hình rồng hoá cách điệu hoà nhập với bộ máy ngói ống tạo nên sự thanh thoát của công trình. Bề mặt các trụ cổng đều được khắc chữ Hán, trên mặt chữ được gắn các mảnh sứ. Kĩ thuật trang trí này ít nhất có từ thời Lê, nhưng trên thực tế, chiếc cổng này có niên đại thời Nguyễn và nó mới được trùng tu lại. Nhưng dù sao, trong một không gian chung, chiếc cổng này đã tạo thành một hợp thể kiến trúc hài hoà, phía sau nó là một khu nhà tĩnh mịch với những bóng cây cổ thụ, quấn ôm lấy công trình.
Sân từ đường: Có diện tích 90m2 được lát gạch bát, xung quanh có tường rào thấp bao bọc, liền kề phía trước sân là một vườn cây trái xum xuê với các loài hoa hồng, hoa cúc, hoa lan, đặc biệt ở hai bên đầu vườn vẫn còn những cây Duối, nhãn, vải, mít, đào cổ thụ có tuổi thọ hàng mấy trăm năm, chứng tích sầm uất của một thời quá vãng. Phía dưới mảnh vườn này là một khoảng rộng được san lấp để trồng lúa, đây vốn xưa là ao của nhà thờ - nơi được nuôi thả cá để phục vụ vào nhưng ngày giỗ tết hàng năm.
Từ đường chính:
Ngôi nhà thờ này trước đây được là theo kiểu chữ “Đinh”, hậu cung là nơi đặt các bài vị thờ. Kiến trúc nhà thờ có 6 hàng cột, thêm hai hàng cột hiên ở ngoài hai hàng cột quân để nâng mái. Liên kết giữa cột quân và cột hiên là liên kết kẻ.
Đến cuối thế kỉ XIX, con cháu dòng họ đã trùng tu lại ngôi từ đường như hiện nay gồm 2 phần chính là Tiền đường và Hậu cung theo kiểu chữ “Đinh”.
Tiền đường là một ngôi nhà 3 gian rộng. Phía ngoài mặt trước là hai tầng mái. Kiểu dáng kiến trúc này thường gọi là chồng diêm. Đặc điểm của loại nhà này là tất cả bề mặt từ đường bao cho đến mái đều xây dầy mà ta quen gọi là Vòm đặc, nhưng trên các khối đặc đó, gạch trang trí được phủ bên ngoài đã làm cho khối nhẹ đi. Kiểu làm này rất giống với thủ pháp của những người tạo dựng nên các tháp Chàm mấy thế kỉ trước.
Mái nhà được lợp ngói mũi được chia ra làm hai tầng chồng mí lên nhau gọi là mái chồng diêm hoặc trùng thiềm. Giữa hai tầng mái trên là dải cổ diêm chạy suốt mặt trước ngôi nhà, được phân ra 3 ô hộc trang trí hình vẽ và chữ Hán.
Để tạo ra một không gian thêm uy nghiêm, từ mặt chính của tiền đường sát hiên ngoài được xây dựng thêm một bức tường vuông để nối với hai cột nanh chạy dài ra phía ngoài. Trên mặt các cột nanh này đều được đắp chữ Hán nổi gắn mảnh sứ lên mặt vôi sữa – một kĩ thuật truyền thống có từ thời Lê. Trên đỉnh hai cột là nanh hình 2 con sấu quay đầu vào nhau – một loài vật thần thoại trong điêu khắc truyền thống hàm ý hãy thành tâm nhanh chóng đến với đức từ bi.
Ở phía trong được xây cất thành các ô ngăn cuốn vòm đặc gồm nhà trong và hiên nhà. Diện tích của nhà trong là 4m x 9m = 36m2, hiên nhà có diện tích rộng 1,8m x 9,0m = 16,2m2. Ngăn cách giữa nhà trong và hiên nhà là một bức tường được xây từ chân móng có khi độ cao lên đến gần mái thì được xây cuốm vòm ra hai phía: phía trong và phía ngoài để tạo thành mái. Ở bức tường này cũng được mở 3 cửa vòm ra vào, xây gạch trát vôi.
Liền sát với khu tiền đường là hậu cung có diện tích khiêm tốn. Kết cấu mái vòm bằng kĩ thuật xây gạch và trát vôi vữa, trang trí nền tinh xảo.
Kiểu kiến trúc này là một trong những đặc điểm truyền thống đặc trưng của nền kiến trúc cuối thời Nguyễn. Nó có khả năng chống gió bão, mối một, nhưng cũng dễ bị lũ lụt làm ẩm mốc, hư hỏng. Về mặt trang trí, người thợ đã phát huy được những yếu tố kĩ thuật đắp nổi, gốm sành sứ.